تاریخچه علم اصول

شیعه در طول حیات خود با اهتمام شدید به علم اصول فقه، آن را مقدمه فقه و ابزاری مهم در استنباط صحیح احکام شرعی ضروری می دانست، تا جایی که آن را، منطق علم فقه نامیده ­اند.   بدین معنا که فقیه در استنباط احکام شرعی از منابع ، نیازمند اصول و قواعدی است که علم اصول فقه عهده­ دار آن است و بدون آن استنباط احکام شرعی کامل و تمام نیست.

---

به طور کلی می ‌توان برای علم اصول چهار دوره را در نظر گرفت؛ دوره پیدایش، دوره رشد و نمو، دوره رکود و دوره کمال و نو آوری.

۱.۱ - دوره پیدایش

در نظر شیعه مسائل این علم، ریشه در عصر ائمه (ع) دارد و آنان به خصوص امام باقر و امام صادق (ع) اصول و شیوه ‌های بهره‌ وری از قرآن و سنت را تعلیم داده‌ اند.
بدین صورت که ائمه با املای قواعد و کلیات علم اصول به شاگردان خود زمینه را برای پیدایش چنین علمی فراهم آورده‌ اند.
بنابراین می‌ توان آنها را واضع و موسس علم اصول دانست. 

۱.۲ - دوره رشد و نمو

این دوره از اوائل قرن سوم شروع شده تا اواخر قرن دهم ادامه یافت.
خصوصیت این دوره این است که بر خلاف دوره پیدایش، در کتابهای اصولی به جای بحث از یک یا چند مساله اصولی، تمام مسائل علم اصول مورد بحث و بررسی قرار می‌ گرفت.   نخستین کسی که در این زمینه دست به تالیف تقریبا جامع و مستقلی زد، محمد بن نعمان ملقب به شیخ مفید(م۴۱۳ق) است که الرسالة الاصولیة یا التذکرة باصول الفقه   را نگاشته است. پس از شیخ مفید، سید مرتضی(م۴۳۶ق) الذریعة الی اصول الشریعة و سپس شیخ طوسی(م۴۶۰ق) عدة الاصول را نوشته ‌اند.
از علمای دیگر که در این زمینه دست به تالیف زدند می‌توان به:
الف) ابن زهره حلی(م۵۵۸ق) کتاب غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع
ب) محقق حلی(م۶۷۶ق) کتاب المعارج فی اصول الفقه
ج) علامه حلی(م۷۲۶ق) کتابهای تهذیب الوصول الی علم الاصول، نهایة الاصول الی علم الاصول، مبادی الوصول الی علم الاصول، و ....

۱.۳ - دوره رکود

علم اصول بعد از صاحب معالم با ظهور اخباری‌ها مورد حمله شدید قرار گرفت. اخباری گری بوسیله میرزا محمد امین استرآبادی(م۱۰۳۳ق) بنیان نهاده شد.
وی با تالیف کتاب الفوائد المدنیة اساس فقه اخباری را پی ریزی کرد و در آنجا خود را اخباری نامید و به مخالفت با علم اصول پرداخت و عده زیادی از علمای شیعه را با خود همراه کرد.
وی مدعی بود که مسلک نو و جدیدی را ابداع نکرده، بلکه اخباری گری را روش اصحاب ائمه(ع) و قدماء می‌ دانست و لذا خود را محیی طریقه از بین رفته سلف صالح شیعه می ‌دانست. 

۱.۴ - دوره کمال و نوآوری

آغازگر این دوره وحید بهبهانی(م۱۲۰۶ق) است. وی با تلاش فراوان و مبارزه فراگیر با اخباری گری توانست حرکت نو و تکاملی در فقه و اصول آغاز کند.
وی با تالیف حدود ۱۰۳ رساله کوچک و بزرگ رشد علم اصول را در یک مسیر جدیدی قرار داد. 
بعد از ایشان نیز همین مسیر ادامه یافت و کتابهای ارزشمندی درعلم اصول نوشته شد.

۱.۴.۱ - مهم ترین کتب اصولی این دوره

از مهمترین کتب اصولی که در این دوره، یعنی از عصر وحید بهبهانی تا امروز تدوین شده است عبارتند از:
الف) الفوائد الحائریة، وحید بهبهانی
ب) قوانین الاصول، میرزای قمی(م۱۲۳۱ق)
ج) عوائد الایام، مولی احمد نراقی(م۱۲۴۵ق)
د) هدایة المسترشدین، محمدتقی بن عبدالرحیم(م۱۲۴۸ق)
ه) الفصول فی الاصول، شیخ محمدحسین بن عبدالرحیم(م۱۲۶۰ق)
و) فرائد الاصول، شیخ مرتضی انصاری(م۱۲۸۱ق)
ز) کفایة الاصول، آخوند محمد کاظم خراسانی(م۱۳۲۹ق)
ح)فوائد الاصول، تقریرات درس میرزا حسین نائینی(م۱۳۵۵ق)
ت) درر الفوائد، عبدالکریم حائری(۱۲۷۴-۱۳۵۵ق)
ی) المقالات فی علم الاصول، ضیاء الدین عراقی(م۱۳۶۱ق)
ک) نهایة الدرایة فی التعلیقة علی الکفایة، محمد حسین اصفهانی(۱۲۹۶-۱۳۶۱ق)
ل) مناهج الوصول الی علم الاصول و الرسائل، سیدروح الله موسوی خمینی(۱۳۲۰-۱۴۰۹ق)
م) مصباح الاصول، تقریر درس سید ابوالقاسم خوئی(۱۳۷۱-۱۴۱۱ق)