الذَریعَة الی تَصانیف الشیعة مشهور به الذریعة بزرگ‌ترین و مهمترین دایرةالمعارف کتابشناسی شیعه به زبان عربی نوشته آقا بزرگ تهرانی است. این مجموعه ۲۵ جلدی که به صورت الفبایی تدوین شده، شامل بیش از یازده هزار صفحه است و در آن بیش از ۵۳ هزار کتاب تألیفی و ترجمه از علمای شیعه در موضوع‌های گوناگون معرفی شده است. آقابزرگ در جمع‌آوری این مجموعه، از منابع فهرست‌نگاریِ نخستین شیعه مثل فهرست شیخ طوسی، فهرست نجاشی، و فهرست العلماء استفاده کرده است. او افزون بر این منابع، از فهرست کتابخانه‌های گوناگون نیز سود برده و گاه به آثار چاپی و خطی که خود مشاهده و مطالعه کرده و همچنین به آنچه از افراد مورد اعتماد شنیده، استناد کرده است.
چاپ و نشر این مجموعه در قم و نجف بیش از ۴۰ سال طول کشید و چند جلد آن بعد از درگذشت مؤلف منتشر شد. پس از انتشار، بر این مجموعه یک جلد دیگر افزوده شده که می‌توان آن را اولین مستدرک الذریعه در نظر گرفت. در این جلد برخی از آثاری که در الذریعه نیست گردآمده است. الذریعه فراتر از یک دائرة المعارف کتاب‌شناختی است و آقابزرگ علاوه بر جمع‌آوری میراث مکتوب شیعه، مقالاتی تحقیقی نیز در کتاب نگاشته است.
نویسنده
آقابزرگ تهرانی (۱۲۹۳-۱۳۸۹ق)، فقیه و کتاب‌شناس شیعه، آثار متعددی نگاشته که مهمترین آنها الذریعة الی تصانیف الشیعة و طبقات أعلام الشیعة است. طبقات، دائرة المعارفی در شرح احوال و آثار عالمان و رجال شیعه از قرن چهارم تا چهاردهم هجری است. آقابزرگ پس از بیماری طولانی در نجف درگذشت و طبق وصیتش، در کتابخانه خود که آن را برای استفاده علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.[۱]
محتوا و ساختار
الذریعة، کتابشناسی عظیمی درباره آثار شیعه است و نیز شمار اندکی از آثار مؤلفان اهل سنت که درباره شیعه کتاب نوشته‌اند. این اثر به معرفی ۵۳ هزار و ۵۱۰ کتاب تألیفی، تصنیفی و ترجمه‌شده به زبان‌های فارسی، عربی، ترکی، اردو و گجراتی در موضوع‌های گوناگون می‌پردازد.[۲]
این مجموعه بر اساس حروف الفبا ترتیب یافته و کتاب‌های شیعه در فاصله زمانی قرن اول تا ۱۳۷۰ق (چهارده قرن) در آن گردآمده است.[۳] مجلدات این مجموعه به صورت خطی در ۶ جلد و به صورت چاپی در ۳۰ جلد منتشر شده است. ۵ جلد پایانی آن مستدرکات الذریعه به شمار می‌آیند. آغاز کتاب «باب الالف» است و نخستین کتاب معرفی شده «آب حیات» است که رساله مختصری در باره اصول دین نوشته مولی محمد جعفر معروف به شریعتمدار پسر مولی سیف الدین استرابادی است.وی ساکن طهران بوده و سال ۱۲۶۳هجری قمری در گذشته و در نجف مدفون شده است.نسخه ای ازاین کتاب نزد میرزامحمد طهرانی درسامرا بوده است.[۴] آخرین کتاب معرفی شده در الذریعه «یهودی سرگردان»[یادداشت ۱]نوشته لاوژون سو فرانسوی است که حسین قلی مستعان به فارسی ترجمه کرده است.و در طهران سال ۱۳۰۸ش. در ۵ جلد چاپ شده است.[۵]
انگیزه تألیف و نامگذاری کتاب
چنانکه علینقی منزوی، فرزند آقابزرگ تهرانی نوشته، یکی از انگیزه‌های تالیف الذریعة، پاسخگویی به ادعای جرجی زیدان در کتاب «تاریخ آداب اللغة العربیة» بوده است. جرجی زیدان در کتاب خود تصریح کرده که در قرون نخست اسلامی، فقهای نامدار در خور ذکری از میان شیعیان به ظهور نرسیده است. پس از این ادعای جرجی زیدان، سه تن از عالمان شیعه، یعنی سید حسن صدر، محمدحسین کاشف الغطا و آقابزرگ تهرانی با تالیف آثاری در پی پاسخگویی به وی برآمدند.
به‌علاوه، آقابزرگ تهرانی در مقدمه چاپ نخست الذریعة که در چاپ‌های بعدی در تهران و بیروت حذف شده است،[۶] نکاتی درباره دلایل نوشتن الذریعة ذکر کرده است؛ از جمله انس دیرینه با تألیفات دانشمندان شیعه و توجه به اینکه فقط اندکی از این تألیفات مشهور و متداول بوده و بیشتر آنها در دست فراموشی و نابودی بوده‌اند.[۷] وی همچنین مهمترین کتابشناسی متأخر مسلمانان که کشف الظنون، نوشته حاجی خلیفه بوده را دچار ضعف و نقص می‌دانسته و از همین رو به تالیف الذریعه اهتمام ورزیده است. او همچنین تشویق‌های سید حسن صدر را هم در نوشتن الذریعه مؤثر دانسته است.[۸]
نام الذریعة الی تصانیف الشیعة، به تصریح آقابزرگ تهرانی، نامی بوده که سید حسن صدر، پس از مطالعه و تحسین کتاب بر آن نهاده است.[۹] جلد اول کتاب الذریعة در عراق چاپ شد، اما به خواست وزارت فرهنگ عراق، ۶ ماه از انتشار آن جلوگیری شد.[۱۰] به همین علت، بقیه مجلدات الذریعة در تهران و تعداد کمی از آنها در نجف انتشار یافت. آقابزرگ تهرانی، پیش از انتشار بیستمین جلد کتاب خود درگذشت.[۱۱] انتشار کتاب الذریعة، بیش از ۴۰ سال به طول انجامید..[۱۲]
مُستَدرَکات
عبدالعزیز طباطبایی پس از فوت آقابزرگ، مستدرکی (کتابی برای رفع نواقص و کاستی‌های کتاب اصلی) برای الذریعه تنظیم کرد و در آن به تصحیح خطاهای این کتاب پرداخت. همچنین آن دسته از عنوان‌هایی را که مؤلف از آن غافل شده بود، بر این مجموعه افزود. افراد دیگری از جمله عبدالحسین حایری و محمدعلی روضاتی اصفهانی نیز استدراکاتی بر حاشیه‌های الذریعه نگاشته‌اند که چاپ نشده است.[۱۳]
محمد طباطبایی بهبهانی نیز پس از آشنایی با کار عبدالحسین حایری در ثبت و توضیح عناوینی که در الذریعه وجود نداشت، هر گاه به عنوان تازه‌ای از تألیفات عالمان شیعه می‌رسید، آن را در حاشیه الذریعه با ذکر توضیح کوتاهی ثبت می‌کرد. عناوین ذکر شده توسط او همراه با آنچه که حایری نگاشته بود، به حدود ۵۰۰ عنوان رسید. فهرستی از این کتاب‌ها با عنوان الشریعة الی استدراک الذریعة چاپ شد.[۱۴]
منابع استفاده شده در الذریعه
آقابزرگ در تالیف الذریعة از فهرست‌هایی که در آن زمان از کتاب‌های شیعه در دسترس داشت، استفاده نموده که برخی از آنها عبارتند از:
- فهرست ابوجعفر طوسی
- فهرست ابوالعباس نجاشی
- فهرست العلماء، اثر ابن شهر آشوب مازندرانی سروی
- امل الآمل، اثر شیخ حر عاملی
- خاتمة المستدرک، اثر شیخ میرزا حسین نوری
او افزون بر این منابع از فهرست کتابخانه‌های گوناگون و نیز مشاهده و مطالعه آثار چاپی و خطی سود برده و گاهی هم به آنچه از افراد مورد اعتماد شنیده، استناد کرده است. منابعی که مولف استفاده نموده، شامل کتابخانه‌های شخصی و عمومی، بررسی کتاب‌های رجال، تاریخ و تذکره‌ها، فهرست کتابخانه‌ها و فهرست‌های دست‌نویس اهل فضل و دانش بوده است.
تفسیرها و حاشیه‌ها
الذریعة، توسط برخی از نویسندگان، موضوع‌بندی و فهرست‌نویسی شده است؛ از این جمله‌اند آثاری از قبیل:
- تبویب الذریعة الی تصانیف الشیعة؛ نوشته احمد دیباجی اصفهانی (از بستگان سببی آقابزرگ تهرانی) که در سال ۱۳۵۲ش در تهران چاپ شده، کتاب‌های موجود در الذریعه را بر اساس موضوعاتی چون اخلاقیات، ادبیات، دعاها، اصول دین و... تقسیم کرده است.
- فهرس اعلام الذریعة الی تصانیف الشیعة، زیرنظر علینقی منزوی، فرزند آقابزرگ، در سال ۱۳۷۷ش توسط موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران منتشر شده است.
- معجم مولفی الشیعة، نوشته علی فاضل قائینی نجفی، از سوی وزارت ارشاد اسلامی در سال ۱۴۰۵ق در تهران چاپ شده است.
- الشریعة الی استدراک الذریعة، نوشته سید محمد طباطبایی بهبهانی، در سال ۱۳۸۳ش از سوی مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی چاپ شده است.
نقدها
الذریعة، با آنکه مورد تحسین بسیاری از عالمان قرار گرفته،[۱۵] پس از انتشار با نقدهایی روبه‌رو شده است. نخستین نقدها و اشکالات را خود نویسنده یعنی آقابزرگ تهرانی در مجلدات بعدی و نیز در کتاب طبقات اعلام الشیعه بر اثر خود وارد کرد.[۱۶]
در مجله کتاب ماه دین مقاله‌ای با عنوان نقد ذریعه با ذریعه منتشر شده است که ۵۷ مورد از مطالب الذریعه را با تکیه بر مطالب الذریعه نقد کرده است. در واقع نویسنده مقاله با تکیه بر ناسازگاری‌های متن الذریعه در جلدهای مختلف اشکالاتی را بر کتاب وارد کرده است.[۱۷] و تصریح می‌کند که این اشکالات غیر از اشکالاتی است که خود نویسنده متوجه شده و در جلدهای بعدی جبران کرده است.[۱۸]
رضا مختاری کتاب‌شناس و پژوهشگر این عرصه در کتابی با نام طرح تدوین کتابشناسی بزرگ شیعه فصلی را به نقدهای وارد بر الذریعه اختصاص داده است. نقدهایی مثل وجود کتاب‌هایی با نویسندگان غیر شیعه و حتی کتاب‌هایی نامرتبط به مفاهیم دینی مثل کتاب «فاطمه ارّه»، ذکر نکردن همه آثار شیعه مثل الارکان فی الفقه اثر شیخ مفید و چندین رساله فقهی درباره مسئله غنا و موسیقی، ذکر نکردن مشخصات کامل و نسخه‌های کتاب‌ها، اشتباهاتی در تاریخ وفات و تولد نویسندگان مثل سال شهادت شهید ثانی، اشتباه در نام برخی کتاب‌ها، استناد کتاب به نویسنده‌ای که اثر از او نیست، تکرار یک کتاب با عناوین مختلف که مختاری تعدادی از آنها را ذکر کرده است.[۱۹] البته مختاری تصریح می‌کند که بسیاری از این اشکالات ناشی از منابعی است که شیخ آقابزرگ به آنها مراجعه کرده و نیز تاکید می‌کند که برخی از این اشتباهات در مجلدات بعدی الذریعه تذکر داده شده و اصلاح شده‌اند.[۲۰]
- ۰ ۰
- ۰ نظر
کتاب های چاپ شده
جایگاه علمی جمهوری اسلامی ایران در فناوریهای نسل چهارم صنعت